Konkretne etapy rozwoju pieniądza szły w parze z rozwojem gospodarczym całego społeczeństwa. Wpływ na tę transformację miał również postęp technologiczny na świecie, a ostatecznie także rozwój sektora bankowego. Jak wyglądały poszczególne etapy ewolucji pieniądza i co z tego wynikało? Co nas może czekać w przyszłości? Dowiesz się tego z poniższego wpisu.
Czym jest pieniądz i kiedy powstał?
Współcześnie pieniądz jest podstawowym środkiem płatniczym obowiązującym w danym kraju. Zasadniczo służy on do regulowania zobowiązań finansowych, czyli zapłaty za określone usługi czy produkty.
Poza tym używany jest do dokonywania transakcji pomiędzy instytucjami, przedsiębiorstwami i gospodarstwami.
Nie ma pewności co do daty powstania pieniądza. Szacuje się, że mógł się on pojawić ok. VIII w.p.n.e.
Barter, czyli początki środków płatniczych
Pierwotnie nie było potrzeby istnienia żadnej formy środka płatniczego. Dlaczego? Konkretne grupy zajmowały się produkcją określonych dóbr. Produkty, które zostały wytworzone czy wyprodukowane, były wystarczające, aby zaspokoić potrzeby danej społeczności. Po pewnym czasie, gdy zbiorowości posiadały już więcej, niż było im potrzebne, zaczęto sprzedawać wytworzone dobra.
Pierwszą formą zapłaty była wymiana towarowa, nazywana też barterem. Dlatego istotne było nie tylko to, co dana osoba posiadała, ale również to, czym była w stanie się wymienić. Do transakcji dochodziło dopiero wtedy, gdy druga strona uznała nasz przedmiot za cenny. Czyli innymi słowy – godny wymiany.
Co zatem mogło być towarem wymiennym? Okazuje się, że niemal wszystko. W zależności od tego, co było dostępne. Według źródeł najbardziej popularnym towarem była sól. Rolnicy używali w tym celu zboża, a pasterze bydła. Towarami wymiennymi była też żywność, rożnego rodzaju narzędzia oraz broń. Według ekspertów, szacunkowo mogło istnieć ok. 150 rodzajów towarów wymiennych.
Jednak nie można było uznać tego sposobu za idealny, ponieważ w wielu przypadkach określenie wartości produktów było wręcz niemożliwe. Kolejny problem był związany z wyrównaniem kosztów, czyli po prostu wydawaniem reszty. Zaczęto szukać więc innych możliwości. Zatem powstanie pieniądza było skutkiem rozwoju handlu na coraz większą skalę.
Pieniądze w formie kruszcu – metale szlachetne
Z czasem jako środek płatniczy zaczęto używać metali nieszlachetnych. Rolę pieniądza kruszcowego odgrywały więc brąz, żelazo oraz miedź.
Następnie ich miejsce zajęły metale szlachetne, czyli inaczej kruszce. Wśród nich znajdowały się przede wszystkim złoto i srebro, choć nie tylko. Z mniejszą częstotliwością pojawiała się również platyna. Ich główną zaletą były niewielkie rozmiary, dzięki czemu przenoszenie ich nie sprawiało problemu. Na początku były one w formie nieregularnych bryłek, aby w dalszej kolejności zacząć je formować w tzw. sztabki i inne kształty.
Jak to wyglądało pod względem prawnym? Wartość pieniężna poszczególnych kruszców była określana na podstawie ich wagi.
Z czasem pojawiły się monety. Zaczęto więc stosować tzw. jednostki monetarne – z uwagi na materiał wykonania. To właśnie kruszec, z jakiego powstała dana moneta, stanowił gwarancję jej wartości. Od tego momentu zrezygnowano z odważania kruszcu na rzecz przeliczania monet.
Wspomniana wartość była z kolei jednym z powodów, dla których te metale zostały powszechnie uznane za pieniądze. Drugi powód stanowiła ich trwałość użytkowa.
Pojęcie „pieniądza” pojawiło się w momencie, gdy metale szlachetne zaczęły być używane jako środek płatniczy.
Monety i banknoty, czyli jak wyglądały pierwsze prawdziwe pieniądze?
Pierwszymi pieniędzmi były metalowe monety, które przyjmowały postać krążków. Problem stanowił jednak fakt, że występowały one w trzech różnych wersjach – były ze złota, srebra i brązu. Wobec tego różniła się także ich wartość. Poza tym ceny poszczególnych metali ulegały wahaniom. To z kolei wiązało się z tym, że ceny towarów również się zmieniały – były one wyrażane w danych metalach.
Doprowadziło to do sytuacji, gdy musiał powstać system dwumetalowy, który składał się już tylko ze złota i srebra. Na monetach najczęściej pojawiały się godła lub pieczęcie władców, a także ich podobizny.
Jakiś czas później pojawiły się też weksle, które są jednym z rodzajów papierów wartościowych. Taki dokument poświadcza, że jedna strona zostaje zobowiązana do spłacenia konkretnej kwoty stronie przeciwnej. Weksle stanowiły alternatywę dla pieniędzy, za ich pomocą można było kupować produkty na kredyt.
Z czasem nastąpił intensywny rozwój banków komercyjnych, co doprowadziło do powstania pieniądza w formie banknotu. Podstawową zaletą banknotów były zdecydowanie niższe koszty produkcji.
Dysponując dużą ilością kruszca, ludzie coraz częściej korzystali z możliwości deponowania go bankierom. W zamian otrzymywali banknoty, które potwierdzały, że posiadają oni konkretne wartości depozytu. Co ciekawe, wartość tych banknotów była określana na podstawie możliwości ich wymiany na dany kruszec. Zazwyczaj było nim złoto.
Przez pewien czas wszystkie banki rozprowadzały swoje własne banknoty, skutkiem czego w obiegu występowało ich naprawdę wiele. Wymagało to podjęcia jakichś kroków w celu przejęcia kontroli nad różnorodnością dostępnych banknotów. Postanowiono więc uniemożliwić emisję banknotów każdemu z banków.
Wobec tego pozostawiono tylko jeden, który mianowano bankiem centralnym. Jedynie on mógł emitować banknoty, które znajdowały się w obiegu i pełniły funkcję środka płatniczego. Poza tym były one przechowywane w rezerwach banków krajowych. Jak wiesz, banknoty są używane do dzisiaj.
Płatności bezgotówkowe i karty płatnicze
Rozwój gospodarki doprowadził do tego, że pojawiły się pieniądze bezgotówkowe. Jak to działało? Klient przynosił banknoty, a bank otwierał mu rachunek. W księgach bankowych powstawały odpowiednie zapisy, które potwierdzały ilość ulokowanej gotówki. Dzięki temu ludzie mogli przechowywać pieniądze w bankach, a nie – tak jak do tej pory – w domach. W głównej mierze było to podyktowane kwestiami bezpieczeństwa.
Po pewnym czasie wprowadzono tzw. polecenie przelewu. Polegało ono na tym, że przekazywano określoną kwotę z rachunku nadawcy na rachunek odbiorcy. Rozliczenia mogły być realizowane nawet w przypadku, gdy klienci mieli konta w różnych bankach.
Wprowadzono też czek bankowy, będący kolejnym przykładem płatności bezgotówkowej. Poza tym to jeszcze inny rodzaj papieru wartościowego. Jest to pisemne zlecenie wypłacenia konkretnej sumy (z naszych środków) osobie, która została wskazana na czeku. Zlecenie to otrzymuje bank i do jego obowiązków należy wypłacenie tej kwoty.
Z kolei pieniądz elektroniczny to w pewnym sensie kolejna odmiana pieniądza bezgotówkowego. Powstał on dzięki szybkiemu rozwojowi technologii i elektroniki. Jest tzw. pieniądzem sieciowym, który bywa przechowywany na elektronicznych nośnikach informacji. Są to zarówno karty płatnicze, jak i aplikacje w smartfonach. Dzisiaj można płacić nie tylko zbliżeniowo za pomocą karty, ale nawet telefonem czy zegarkiem (smartwatch).
Używa się go w takich samych celach jak gotówki. Jedyna różnica polega na tym, że pieniądz elektroniczny istnieje jako forma zapisu na określonym nośniku. Co ciekawe, jest wydawany przez banki, jak również instytucje pieniądza elektronicznego.
Kryptowaluty
Pieniądz elektroniczny jest jednak zależny od systemu bankowego, poza tym podlega inflacji. Dlatego też zaczęto szukać innych rozwiązań, dzięki którym można byłoby tego uniknąć. Takim sposobem w 2009 r. wprowadzono pierwszą kryptowalutę – bitcoina.
Funkcjonuje on jedynie w internecie, nie ma też fizycznej postaci. Cechą charakterystyczną bitcoina (jak i innych kryptowalut) jest to, że płatność zachodzi bezpośrednio między użytkownikami sieci. Nie bierze w tym udziału żaden bank ani instytucja. Poza tym w Polsce kryptowaluty nie podlegają żadnej kontroli, przynajmniej na razie.
Podsumowanie
Na przestrzeni lat doszło do ogromnej ewolucji pieniędzy. Na początku nie istniały one wcale, ponieważ nie było takiej potrzeby. Później płatności odbywały się za pomocą kruszców – najpierw w formie nieregularnych bryłek. Potem zaczęły one przyjmować bardziej znajome kształty, np. sztabki.
Następnie zaczęły pojawiać się pierwsze formy pieniędzy przypominające dzisiejsze monety, czyli wspomniane krążki z metali szlachetnych. Od momentu pojawienia się banknotów wszystko zaczęło toczyć się szybciej. Płatności internetowe stały się tak popularne, że obecnie więcej ludzi dokonuje zakupów online niż stacjonarnie.
Dzisiaj już nikogo nie dziwi, że w sklepach większość ludzi dokonuje płatności za pomocą kart zbliżeniowych, smartfonów czy smartwatchy. Coraz częściej płacimy też za pomocą BLIKa, czyli 6-cyfrowego kodu. Jak to się dalej rozwinie? Czy świat całkowicie zrezygnuje z płatności gotówkowych? Tego nie wiemy, ale trzeba przyznać, że wydaje się to całkiem możliwe.
* Tekst powstał na podstawie artykułu „Ewolucja środków płatności (zapłaty): od pieniądza gotówkowego do pieniądza elektronicznego” autorstwa Małgorzaty Rybiałek, źródło: https://czasopisma.inp.pan.pl/index.php/sp/article/view/2661, dostęp z dnia 19.12.2022 r.